دریا قدرتی پور: هر سال که می گذرد 2 میلیارد تُن از خاک سرزمینمان گرفتار فرسایش می شود. این رقم ما را رکورددار جهان کرده و حالا قامتمان به نسبت کشورهایی که فرسایش خاکشان طی یکسال بیشتر از پنج شش تن در هکتار نمی شود یک سر و گردن بلندتر است.

پیش‌تر منوچهر گرجی، دبیر انجمن خاک ایران، به خبرگزاری تسنیم گفته بود تغییر اقلیم و خشکسالی ازجمله عوامل زمینه‌ساز فرسایش خاک به شمار می‌روند؛ با این‌حال، روش‌های مدیریت خاک در کشاورزی، دامداری، منابع طبیعی و جنگل‌ها و عملیات راه‌سازی نیز به‌عنوان عوامل انسانی در فرسایش خاک مؤثرند.

فرسایش خاک به فرایندی گفته می‌شود که در جریان آن، خاک پس از فرسودگی از طریق عوامل طبیعی مثل باد و آب جابه‌جا می‌شود و از منطقه‌ای به منطقه دیگر می‌رود. یکی از مهمترین منابعی که منجر به فرسایش خاک می شود؛ خشک شدن تالاب ها و دریاچه هاست؛ مسئله ای که اکنون اصفهان را به یکی از اصلی ترین کانون های فرسایش خاک در کشور تبدیل کرده است.

آمارها می گوید سالانه 12 تا 15 تن در هکتار در اصفهان با فرسایش خاک روبه رو هستیم و با توجه به خشکسالی پیش رونده به نظر می رسد، شدت فرسایش خاک در این منطقه با شدت بیشتری در حال گسترش است. اما خشکسالی چگونه می تواند باعث فرسایش هر چه بیشتر خاک شود؟

به گفته رئیس مرکز بیابان زدایی اصفهان، از بین رفتن پوشش گیاهی از جمله دلایل به وجود آمدن فرسایش خاک است که با وجود وزش باد و جابه جا شدن خاک، خود موجب بروز پدیده بیابان‌زایی خواهد شد. بنابراین اگر خاک مناسبی نداشته باشیم، کشاورزی مطلوبی هم نخواهیم داشت، همچنین نابودی خاک، هدررفت آب و وقوع سیلاب، خسارت های عمده ای را به دنبال خواهد داشت.

به گفته مسئولان اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان، در چندین شهرستان شامل اصفهان، کاشان، آران و بیدگل، نطنز، اردستان، نایین، خور و بیابانک، بُرخوار، هرند، کوهپایه، جرقویه و ورزنه و اخیراً گلپایگان و شهرضا نیز شاهد پراکندگی کانون‌های فرسایش بادی و خاکی هستیم.

 از سوی دیگر به گفته کارشناسان اداره کل منابع طبیعی اصفهان، دشت سگزی در شرق شهرستان اصفهان به بحرانی‌ترین کانون گرد و غبار این استان تبدیل شده است و با هر وزش باد از شرق به سمت اصفهان و از شمال به سمت شهرک صنعتی سگزی، گرد و غبار ایجاد می‌شود و شهرستان اصفهان و شاهراه شمال به جنوب کشور تحت تأثیر ریزگردهای حاصل از سگزی قرار می‌گیرد. بحرانی که حالا به گفته مسئولان سالانه خسارات میلیاردی را برجای  گذاشته است.

در حال حاضر بیش از سه میلیون هکتار از اراضی اصفهان به درد فرسایش خاک دچار شده اند؛ دردی که باعث شده این مناطق به بیابان و شنزار تبدیل شود. مناطقی که به‌طور عمده در بخش‌های شمالی و شرقی اصفهان قرار دارد و شامل  16 کانون بحرانی فرسایش بادی است که 10 هزار و  92 هکتار از را به خود اختصاص داده است.

هر ساله اداره کل منابع طبیعی و سازمان محیط زیست در راستای مبارزه با این موضوع اقداماتی را انجام می دهند که به نظر می رسد نسبت به سرعت فرسایش خاک، حرکت لاک پشتی دارد که به نظر می رسد به دلیل اندک بودن اعتبارات تخصیص یافته به این بخش باشد.

این موضوع در آخرین اقداماتی که برای مبارزه با فرسایش خاک در اصفهان انجام شده، از زبان معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان بیان می شود. به گفته ابوطالب امینی، طرح جلوگیری از فرسایش خاک در هزار هکتار از اراضی شرق استان اصفهان با هدف کاهش اثرات مخرب سیلاب آغاز شده و به این علت که مناطق کویری مستعد بروز سیلاب است از جمله اقدامات مرتبط با بیولوژیک آبخیزداری بوده است که در قالب نهالکاری در شهر تودشک شهرستان کوهپایه واقع در شرق اصفهان اجرا می‌شود.

در طرح نهالکاری تودشک، قرار است از گونه های مقاوم به کم آبی مانند بادام کوهی استفاده تا با تولید اکسیژن و سرسبزی منطقه از فرسایش خاک در این مناطق جلوگیری شود.

معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان همچنین اعلام آمادگی کرده که در صورت تأمین اعتبار، طرح های بیشتری در این نواحی اجرا شود: «به دلیل شدت و قدرت این پدیده در چنین نواحی، یکی از بهترین راهکارهای مهار آن اجرای طرح های نهالکاری است.»

در همین رابطه دانشیار دانشگاه صنعتی اصفهان نیز چندی پیش هشدار داده بود که جلوگیری از فرسایش خاک در اصفهان نیازمند برنامه ریزی اصولی و مقابله با تهدیدهای فعلی است. سید احمد خاتون آبادی خاک را یکی از مهمترین سرمایه های طبیعی دانسته بود: «جابه جایی خاک به مناطق داخل و بیرون استان و جدا کردن خاک از محل پدیدار شدن و زایش، پایداری این منبع مهم و حیاتی را تهدید می کند که باید قبل از اینکه امنیت مواد غذایی و خوراکی نیز کاهش یابد برای رفع آن برنامه ریزی کرد.»

به نظر این کارشناس محیط زیست با وجود بحران بیابانزایی در اصفهان لازم است به خاک به عنوان یک موجود زنده نگاه کرد که سلامت آن برابر با سلامت زیست بوم یا اکوسیستم است.

با این تفاسیر باید باور کنیم که حفظ خاک تنها با کنترل و کاهش خسارات سیلاب‌های ویرانگر، جلوگیری از هدررفت آب‌های سطحی، افزایش رطوبت خاک و تقویت پوشش گیاهی و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، تقویت دبی پایه رودخانه‌ها و پرآبی‌ چشمه‌ها و قنات‌ها میسر است.

اینها شعار آبخیزداری است؛ اما شدت فرسایش خاک و رسوب‌گذاری که امروز گریبان مخازن سدها را نیز گرفته است، نشان می‌دهد که حفظ خاک اگر تاکنون حالتی شعارگونه نداشته، لااقل روندی کند داشته است.